آشنایی با علل و شیوه های مقابله با بیماری ام اس

سختی چندگانه اعصاب مرکزی
دکتررامین علاسوند-افسانه طاعتی

«مالتیپل اسکلروزیس» یا ام اس (که معنای تحت اللفظی آن سختی چندگانه است) بیماری مغز و نخاع است که حدوداً 400 هزار امریکایی به آن مبتلا هستند. گرچه بیشتر بیماران مبتلا به ام اس قادر به ادامه زندگی هستند، به هر حال ام اس سبب ناتوانی در بعضی افراد می شود.

کالبدشکافی مغز

مغز مرکز فرماندهی بدن است. علاوه بر فکر و احساس، مغز محل دریافت اطلاعات از پیرامون و فرستادن دستورات لازم به قسمت های مختلف بدن است. دستورات مغز از طریق نخاع و سپس از طریق اعصاب محیطی به کلیه قسمت های بدن منتقل می شود. مغز و نخاع با هم سیستم عصبی مرکزی نامیده می شوند. باقیمانده سیستم عصبی، سیستم اعصاب محیطی نامیده می شود. مناطق مختلف مغز اعمال مختلفی را کنترل می کنند. مغز مانند دیگر بافت های بدن، از سلول تشکیل شده است. سلول های مغز و اعصاب، «نورون» نامیده می شوند. هر نورون، یک بدنه و زائده یی به نام آکسون دارد. آکسون ها رشته های بلندی هستند شبیه به سیم های برق. به رغم میکروسکوپی بودن نورون ها، آکسون ها طویل هستند و از مغز تا دورترین نقاط بدن کشیده می شوند. نورون ها توسط علائم الکتریکی که از طریق آکسون به هم می فرستند، با یکدیگر ارتباط دارند. برای مثال یک پایانه عصبی در انگشت ممکن است احساس گرما را از طریق آکسون ها به داخل مغز منتقل کند. مغز برای حرکت انگشت فرمانی به ماهیچه ها می فرستد. ماهیچه های ارادی به طور مستقیم به وسیله اعصابی که دستورات را از مغز دریافت می کنند، کنترل می شوند.

ماده مخصوصی که «میلین» نامیده می شود، آکسون ها را می پوشاند. میلین هدایت الکتریکی صحیح و ارتباط بین نورون ها را فراهم می کند. در بیماری «مالتیپل اسکلروزیس» میلین در قسمت مهمی از مغز، نخاع یا سیستم عصبی مرکزی از بین می رود. دانشمندان هنوز به درستی دلیل آن را نمی دانند. در ام اس، میلینی که سلول های عصب را می پوشاند دچار التهاب تورم و جدایی می شود. میلین تخریب می شود و سبب تشکیل داغ یا اسکار روی آکسون می شود. اسکلروزیس به معنای باقی ماندن زخم یا اسکار است. وقتی میلین تخریب شد، ارتباط نورون ها کمتر موثر است و سبب به وجود آمدن علائم ام اس می شود. برای مثال اگر میلین اعصاب بینایی دچار اختلال شود، بینایی تحت تاثیر قرار می گیرد. اگر میلین نورون های ماهیچه دچار اختلال شوند، ماهیچه ها ضعیف می شوند. بعضی از میلین های تخریب شده خودبه خود بازسازی می شوند که توجیه کننده بهبودی بعضی از افراد پس از حمله ام اس است. به هر حال ممکن است میلین مجدداً در زمان ها و نقاط مختلفی از بدن التهاب پیدا کند. دو نوع «مالتیپل اسکلروزیس» وجود دارد؛ شایع ترین نوع آن، ام اس عودکننده است (که در 90 درصد بیماران ام اسی دیده می شود) و مشخصه اش این است که در دوره هایی، علائم بدتر شده و دوره های بیماری بهبود می یابد. 10 درصد بقیه، ام اس پیشرونده دارند، یعنی بدون اینکه بهبود یابد، بیماری بدتر می شود. حدود نیمی از بیماران با نوع ام اس عودکننده طی 15 سال اگر درمان نشوند، در انتها به نوع پیشرفته تبدیل می شوند.

«مالتیپل اسکلروزیس» معمولاً در نژاد قفقازی در سنین 20 تا 40 سالگی اتفاق می افتد. زنان، دو تا سه برابر مردان به این بیماری مبتلا می شوند. افرادی که در مناطق معتدل زندگی می کنند بیشتر از افراد ساکن در مناطق حاره یی دچار ام اس می شوند.

علل

دانشمندان هنوز علت تخریب غلاف میلین در «مالتیپل اسکلروزیس» را نمی دانند. بعضی از دانشمندان معتقدند سلول های سیستم ایمنی (دفاعی) به غلاف میلین سیستم عصبی مرکزی حمله می کنند. این سیستم معمولاً علیه میکروب ها و اجسام بیگانه فعالیت می کند. سلول های سیستم ایمنی ممکن است به دلیل اینکه میلین را با اجسام بیگانه اشتباه می گیرند، به آنها حمله کنند. این نوع بیماری سیستم ایمنی که سیستم دفاعی بدن علیه خود فعالیت می کند را بیماری «خودایمنی» یا «اتوایمیون» می نامند. بعضی محققان فکر می کنند که برخی عفونت های ویروسی، محرک سیستم دفاعی در حمله به میلین سیستم عصبی مرکزی است. همچنین به دلیل استعداد کمتر یا بیشتر بعضی گروه های نژادی، علل ژنتیکی را برای این بیماری در نظر می گیرند. بومیان امریکا (سرخپوستان) به ندرت مبتلا می شوند. این شواهد باعث تقویت ایده ارثی بودن بیماری ام اس می شود.

علائم و نشانه ها

نشانه های ام اس به محل درگیری سیستم عصبی مرکزی بستگی دارد. از علائم اولیه بیماری می توان به موارد زیر اشاره کرد؛

- بی حسی و گزگز قسمت هایی از بدن

- ضعف، سرگیجه و سفتی یا خشکی غیرقابل توجیه بدن

- دوبینی، دید مختل یا کوری

بیمار ممکن است طی دوره های پسرفت بیماری، احساس بهبودی کرده، اما در بازو و ساق احساس سفتی کند. برخی موارد ضعف، گزگز و اختلالات بینایی ممکن است باقی بماند. با برگشت یا عود بیماری، نشانه ها شدیدتر شده و شامل این علائم نیز می شود؛

- اسپاسم یا گرفتگی عضلانی

- اختلالات روده و مثانه

- اختلال تکلم

- کوری

- مشکلات جنسی

- فلج

- گیجی و فراموشی

درد می تواند یکی از علائم ام اس باشد که صورت یا یکی از اندام ها را درگیر کند. در برخی بیماران، نواحی تخریب میلین در ام آرآی دیده می شود. تظاهرات و سیر بیماری ام اس از شخصی به شخص دیگر متفاوت است. چشم ها معمولاً اولین و شایع ترین عضو درگیر هستند. قدرت بینایی نیز معمولاً در اشخاصی که درگیری چشمی داشته اند تا حدی کاهش می یابد. اندام های دست و پا نیز ممکن است دچار مشکلات حسی و حرکتی شوند؛ احساس کرختی، خواب رفتگی یا سوزن سوزن شدن، اشکال در راه رفتن و حرکات ارادی دیگر را می توان نام برد. گوش ها گاهی دچار مشکلاتی نظیر وزوز یا کاهش شنوایی می شوند. احساس نیاز مکرر به دفع ادرار، بند آمدن و احساس حبس شدن ادرار و بالاخره کاهش میل و توانایی جنسی از مشکلاتی است که در دستگاه ادراری تناسلی بیماران به وجود می آید. از دست دادن تعادل هنگام راه رفتن خصوصاً در تاریکی، ممکن است به خاطر درگیری مخچه باشد. به جز این موارد می توان به مشکلاتی از قبیل تمرکز حواس و گاهی بی حواسی، اضطراب، افسردگی، احساس درد در ماهیچه ها، اشکال در سخن گفتن و اشکال در اجابت مزاج اشاره کرد. گروهی از عوامل می توانند زمینه ساز ایجاد مشکلات جدید باشند که از آنها می توان به گرما و رطوبت، ورزش هایی که حرارت بدن را بالا می برند، تب و مهم تر از همه اینها فشارهای روحی و عصبی اشاره کرد. گرما سبب بدتر شدن علائم می شود لذا این بیماران باید از حمام های گرم و طولانی، ماندن در مکان های گرم یا رفتن به بیرون در روزهای داغ خودداری کنند. علائم ام اس نیز مانند سایر بیماری ها، ممکن است در بیماری های دیگر دیده شود، بدین معنی که همه بیماران دچار این علائم مبتلا به ام اس نیستند.

تشخیص

در تشخیص ام اس نیز شرح حال و معاینه همانند دیگر بیماری ها نقش اساسی دارد. معاینه های پزشکی شامل مجموعه یی از آزمایش ها برای بررسی سلامت اعصاب و عضلات است. تشخیص ام اس با ام آرآی است. ام آرآی در تشخیص دیگر موارد مانند تومورهای مغزی یا فتق (بیرون زدگی) دیسک بین مهره یی که علائمی مشابه ام اس ایجاد می کند، کمک کننده است. اگر تشخیص سوال برانگیز باشد، ممکن است به گرفتن مایع نخاع برای بررسی اختلالات نیاز باشد. دیگر آزمایش ها سرعت اعصاب مغزی را اندازه گیری می کند. برای مثال، آزمایش هایی برای بررسی سرعت مسیر بینایی و شنوایی و غیره وجود دارد. با توجه به اینکه بعضی از بیماری ها مانند کمبود برخی ویتامین ها علائم مشابه ام اس را ایجاد می کند، برخی آزمایش های خونی در رد کردن این علل کمک کننده است.

درمان

دانشمندان هنوز درمان قطعی ام اس را کشف نکرده اند. با این حال چندین دارو برای کنترل بیماری موجود است. اگر نشانه ها شدید و حمله ها پشت سر هم نباشد، پزشک سیاست مدارا را در پیش خواهد گرفت. درصورت برگشت علائم، درمان برای کنترل پیشرفت بیماری تجویز خواهد شد. علاوه بر درمان دارویی، توانبخشی و کاردرمانی در بهبود ضعف بعد از حملات کمک کننده خواهد بود. در صورت بروز افسردگی، علاوه بر درمان با داروهای ضدافسردگی از روش های کاهنده استرس نیز استفاده خواهد شد. روش های زیر در کاهش علائم بیماری موثر خواهد بود؛

- استراحت کافی

- ورزش منظم

- استفاده از غذاهای سالم و حاوی مقادیر کافی فیبر

- آرامش و کاهش استرس در زندگی

نتیجه گیری

ام اس، بیماری مغز و نخاع است. این بیماری، ناتوان کننده است، ولی بیشتر مبتلایان به ام اس زندگی طبیعی را می گذرانند. اگر نشانه های ام اس مانند گزگز و مورمور در قسمت هایی از بدن وجود دارد، حتماً با پزشک مشورت کنید. دیگر نشانه های ام اس، دوبینی، کوری، لرزش عضلانی، خستگی و سرگیجه است. ام اس با دارو قابل کنترل است. حفظ عادت های سالم زندگی و معاشرت با دوستان و فامیل و کاهش خستگی، مهم ترین راه های تطابق با این بیماری و کاهش عوارض آن است.