نقش مددکاری اجتماعی در بازتوانی معتادان

نقش مددکاری اجتماعی در بازتوانی معتادان

پرداختن به معتاد و بازپروری او موضوعی است مربوط به انسان، انسانی که تحت هر شرایط ماده و یا موادی مصرف می کند، اما پرداختن به اعتیاد و مبارزه با آن توجه را از فرد معتاد به مجموعه ای از شرایط معطوف می کند که در محیطی اجتماعی، ساختار اجتماعی و خانوادگی فردی انسان وجود دارد که این شبکه عوامل درنهایت موجب می گردد که فردی به مصرف مواد مخدر بپردازد و یا مرتکب خلاف و جرمی دیگر شود، نظیر در دسترس بودن مواد، عدم اجرای عدالت اجتماعی، سختی معیشت، ناهماهنگی در ساختار و کارکردهای نهادهای اجتماعی بازار فروش و پر رونق مواد مخدر، وجود فرهنگ یأس و ناامیدی، وجود افراد معتاد و مخرب در خانواده ستیزه و فضای نامساعد در نظام خانوادگی، شیوه اجتماع شدن نادرست در دوران کودکی و نوجوانی و بالاخره زمینه های مساعد فردی برای ابتلا به اعتیاد.

 اعتیاد در چارچوب مددکاری اجتماعی

در مددکاری تخصصی به ویژه در بخش مددکاری جامعه ای اگر بیان می شود که اعتیاد مسئله ای اجتماعی است، این نکته صرفا به معنا و نشانه رشد و گسترش آن در جامعه نیست، بلکه دقیقا به معنای نشانه و آثاری است که از کارکرد بیمارگونه برخی از نهادها و سازمان های اجتماعی و ناهماهنگی هایی که در بین این نهادها است که (نهاد خانواده، آموزش و پرورش و...) ساختار جامعه وجود دارد.

درست در همین نقطه حساس است که ما پهنه آن را علاوه بر مسایل فردی و خانوادگی در سطح کلان می بینیم و جای پایش را بر تمامی جامعه می یابیم. درواقع از نظر مددکار اجتماعی، تنها دیدگاهی قادر به درک و فهم پدیده اعتیاد است و به تبع آن برداشتن واقعی تر از معتاد دارد که همواره بین فرد، روابط خانوادگی و ساختار اجتماعی نوسان و حرکت کند و در ارتباطی هماهنگ، شرایط هر سطح را بنگرد و بر هر کدام درنگ و اندیشه نماید. یعنی اگر بتوانیم در بررسی عوامل اعتیاد و شرایط بروز آن مسئله را به صورت زیر مشاهده و روابط متقابل آنها را با دقت درک کنیم، به شناخت مشکل نزدیکتر می شویم.

در جامعه ای که موادمخدر در دسترس افراد قرار می گیرد، فرهنگ یأس و ناامیدی نیز حاکم است.

منعیاتی که نسبت به مصرف مواد مخدر وجود دارد، بر اثر تکرار نادرست و یا عوامل دیگر ضعیف می شود.

3. در تعیین و پایگاه اجتماعی فرد اختلال ایجاد شده و یا دچار محرومیت از ایفای نقش اجتماعی گردیده اما الگو در دسترس بودن مواد را به عنوان عامل موثر و تعیین کننده در اعتیاد بدانیم، این سؤال طرح است با وجودی که مواد در دسترس بسیاری از افراد و گروه های اجتماعی است. پس چرا بعضی ها مصرف می کنند و برخی دیگر استفاده نمی کنند؟ و یا بیکاری و فقر را به عنوان عامل مستقیم اعتیاد بدانیم، چگونه است که بسیاری از مردم فقیر معتاد نیستند و در عوض برخی از گروه های با درآمد بالا معتادند.

اگر مسئله را به صورت شبکه عوامل مرتبطی بنگریم خواهیم دید که بسیاری در افراد فقیر و بیکار مجبورند در نواحی خاصی مسکن گزینند. جایی که اجاره خانه پائین تر است قبح مصرف مواد نیز تاحدودی کمتر است. و افراد از نظر پایگاه اجتماعی و ایفای نقش دچار اشکالند و یا از اجرای آن محروم گردیده اند، از طرفی بازار دست اندرکاران توزیع مواد گرم است و پررونق و به تدریج زمینه برای برخی از مردم بیکار و فقیر مهیا می گردد.

اما باز سؤال دیگر مطرح می گردد چرا در همین شرایط برخی از افراد معتاد نمی شوند در اینجا باید به شرایط و ساختار خانوادگی و شیوه اجتماعی شدن فرد در درون این ساختار توجه کنیم. بسیاری از خانواده ها در ضمن اجتماعی بودن فرزندان خود به صورت مستقیم و غیرمستقیم به آنان می آموزند که چگونه مطابق با موازین و هنجارهای اجتماعی رفتار کنند و چگونه در مواجه با ناهنجاری ها مقاومت کنند و از هنجارهای اجتماعی منحرف نشوند و «نه» بگویند و در نتیجه این افراد در جوانی حتی اگر در شرایط آسیب زا قرار گیرند امکان آسیب پذیریشان کمتر است.

همان طور که دیده می شود اگر ما عوامل فوق را شناخت مسئله بکار بریم، به شناخت بهتر و راه حل موثرتر می رسیم و نباید هیچ عامل را از عوامل دیگر مهمتر و جدا بدانیم که اگر چنین شود نتیجه بخش نخواهد بود.
برای حل مشکل اعتیاد نیز باید در جامعه و عوامل تسریع کننده اعتیاد در آن همان طور که در قبل آمده تغییراتی صورت گیرد، همچنین در شناخت مشکل اعتیاد نیز باید همانطور که در فوق آمد بصورت دقیق عمل نمود.

علاوه بر این دو مورد در مراکز بازپروری نیز تغییرات گسترده ای باید صورت گیرد. درحال حاضر در مراکز بازپروری به معتاد فقط در همان مکان رسیدگی شاخص می شود درحالی که باید علاوه بر اینها به ایجاد تغییراتی در خانواده نیز پرداخت. به عبارت دیگر، مرحله ای به عنوان پیگیری بعداز مرحله ترخیص معتاد باید داشته باشیم و سعی کنیم خانواده را محیطی پذیرای فرد معتاد بسازیم، چرا که نپذیرفتن فردی که ترک اعتیاد نموده از طریق جامعه و خانواده باعث اعتیاد مجدد او به احتمال زیاد می شود.

علاوه بر این موارد مددکاران باید قبل از شروع بازپروری معتاد در مراکز بازپروری مرحله ای دیگر را در کار خود گنجانند و آن اینکه با رفتار حرفه ای خود ضمن توجه به نکات مثبتی که ممکن است این درفرد معتاد وجود داشته باشد، امید و اعتمادی را در او بوجود آورد. تا او به این درک برسد که مشکل متعلق به خود اوست و بجای پرداختن به احساسات باید با رفتار و عملکرد زمان حال او پرداخت در واقع باید، سعی نمود که به معتاد فهماند که دراین راه علاوه بر حمایت هایی که از او می شود راه برای هرگونه دلیل تراشی و دستاویزهایی که معتادان معمولا بکار می برند بسته است.

·  درمان اعتیاد

درمان معتاد، درمانی پرهزینه و پیچیده است که باید در خلال آن سه جنبه زیستی، روانی و اجتماعی او را درنظر گرفت و کنترل کرد. در اصطلاح پزشکی، ترک به علائم ناراحت کننده ای گفته می شود که در اثر کاهش یا قطع ماده مصرفی به وجود می آید و دوره آن بسته به نوع و مقدار الگوی مصرف ماده مخدر، متفاوت است.

برای ترک اعتیاد درحال حاضر سه راه وجود دارد. یکی اعزام به مکان هایی چون شورآباد است و مراکز بازپروری بهزیستی که تقریباً درهر استانی یک مرکز برای آن موجود است. در شهر تهران قبلا پنج مرکز برای اعتیاد وجود داشت که متأسفانه سه واحد آن تعطیل شده و درحال حاضر دو مرکز ویژه برای معتادان درحال کار است که کافی نیست و برای شش ماه دیگر نوبت می دهند و به غیراز اینها دکترها و مراکز خصوصی نیز وجود دارند که با انواع قرص ها و داروهای جایگزین، ترک اعتیاد را انجام می دهند و برخی نیز بهای گزاف طلب می کنند.

·  پی گیری

پی گیری آخرین مرحله از فرآیند اعتیاد زدایی است که فعالیت های ضروری پس از ترک جسمی، روحی و رفتاری مواد و اعتیاد را در برمی گیرد. چنین فعالیت هایی شامل کاریابی، مشاوره هفتگی، ارزیابی، کمک مالی بلاعوض، وام، ایجاد گروههای سالم سازی محیط، تشکیل گردهم آیی اجتماعی، از آن جمله اند.

بدون تردید ورزش نیز در جریان پی گیری از اهمیتی ویژه برخوردار است. فلسفه وجودی پی گیری از بازگشت مکرر افراد اعتیاد ترک کرده به ماده مصرفی و شروع مجدد اعتیاد نشأت می گیرد و کوششی است در جهت کنترل و هدایت غیررسمی فرد پس از اعتیاد و جلوگیری از اعتیاد مجدد.

تا مدتها پس از ترک به این امید که با طولانی شدن مدت ترک فرد به زندگی بدون مواد خو بگیرد. و گرایش مجدد به مواد را سرکوب کرده از آن دوری کند. پی گیری در شرایط مطلوب باید با تغییر محیط اجتماعی معتاد و فضای پیرامونی او همراه گردد. زیرا باور عمومی براین است که جدا کردن معتاد از محیط آلوده، سالم سازی او لیکن بازگردانیدن او به همان محیط با همان ویژگی نقص غرض است.البته با توجه به کمبودهای موجود خاصه در ممالک عقب نگه داشته شده که با اپیدمی اعتیاد نیز روبرویند، امر پی گیری معمولا به حرفه آموزی، کاریابی و برخی خدمات مشاوره ای محدود می شود که درهمین حد نیز بسیار ضروری است.

·  بازپروری معتادان در زندان ها

با توجه به شرایط عمومی جامعه ایران و امکاناتی که می توان صرف معتادان کرد و با توجه به کثرت جماعت درگیر اعتیاد استفاده از راه های کلاسیک مطروحه چندان عملی به نظر نمی رسد. از این رو تدوین چهارچوب عملی بازپروری در شرایط ایران ضروری حیاتی است.

امکانات بازپروری ایران منحصر به اقامت در بیمارستا ها برای شمار معدودی از معتادان آن هم در مراحل اولیه اعتیاد و اقامت در مرکز بازپروری سازمان بهزیستی کشور است.

حاصل کار یعنی تعداد معتادان بازپروری شده که مجدداً به اعتیاد دچار نشده اند، هرگز مورد ارزیابی قرار نگرفته است و فقط با توجه به بازگشت معتادان پس از مدتی به مراکز بازپروری این تصور را به حقیقت نزدیک می سازد که اقدامات بازپروری نتیجه بخش نبوده است. با نگاهی به حاصل کار بازپروری درکشور های پیشرفته سرمایه داری که امکانات قابل توجهی نیز در اختیار دارند پذیرش این حقیقت سهل تر می گردد.

شیوع موادمخدر امروزه به عنوان یک معضل جهانی مطرح است. در کشورهای مختلف راه های متفاوتی برای مبارزه با شیوع اعتیاد به موادمخدر در پیش گرفته اند.

برخی کاهش تقاضا و گروهی کاهش عرضه و جمعی دیگر هردو شیوه را مورد توجه قرار داده اند در کشور ما هم در کنار مبارزه وسیع با سوداگران مرگ به منظور کاهش عرضه به بررسی راه های مختلف کاهش تقاضا نیز پرداخته شده است درحال حاضر از سوی ستاد مبارزه با موادمخدر با همکاری سازمان بهزیستی مرحله آزمایشی برنامه ملی پیشگیری، درمان و بازپروری معتادان به اجرا درآمده که در آن معتادان به عنوان یک بیمار نگاه می شود و امید است که همانطور که به درمان از نظر بیماری توجه شده، مسائل اجتماعی- خانوادگی و فرهنگی جامعه و فرد که اهمیت بیشتری از درمان دارد نیز مورد توجه قرار گیرد تا ترک اعتیاد پاسخ مثبت دهد. چون تکیه بر روش معالجه دارویی همانطور که تاکنون سابقه داشته است پاسخ مطلوبی نداده است.